બિહારના ગયા જિલ્લામાં બોધ ગયાથી લગભગ 12 કિમી ઉત્તર પૂર્વમાં એક સુંદર ટેકરી છે. તે ડુંગેશ્વરી ટેકરી તરીકે ઓળખાય છે. ડુંગેશ્વરી ટેકરી બૌદ્ધ સર્કિટ સાથે હિંદુ સર્કિટ સાથે પણ જોડાયેલ છે. તે લોકો માટે આકર્ષણનું મુખ્ય કેન્દ્ર છે. તેની ટોચ પર એક પ્રાચીન ગુફા છે. આ ગુફામાં એક મંદિર છે. આ ગુફાને મહાકાલ ગુફા અને પ્રાગ બોધિ ગુફા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. પર્યટનની મોસમમાં હજારો બૌદ્ધ ભક્તો અહીં આવે છે, જ્યારે નવરાત્રિ અને સાવન મહિનામાં હિન્દુ સમુદાયના લોકોની મોટી ભીડ જોવા મળે છે.
બોધગયા જતા પહેલા ગૌતમ બુદ્ધે આ ગુફામાં 6 વર્ષ સુધી ધ્યાન કર્યું હતું. અહીં ભગવાન બુદ્ધની વિશેષ મૂર્તિ પણ રાખવામાં આવી છે. ગુફા મંદિરના અસ્તિત્વ પાછળ એક રસપ્રદ વાર્તા છે, જે જણાવે છે કે ગૌતમ બુદ્ધ તેમની તપસ્યા દરમિયાન અત્યંત નબળા પડી ગયા હતા. તે સમયે નજીકના ગામની સુજાતા નામની મહિલાએ તેને ખીર ખવડાવી હતી. એવું માનવામાં આવે છે કે ભગવાન બુદ્ધને મધ્યમાર્ગનું જ્ઞાન અહીંથી મળ્યું હતું.
મૂળભૂત રીતે આ હિંદુ ધર્મ સાથે જોડાયેલી ગુફા છે, જેને ડુંગેશ્વરી દેવી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ ગુફા પર્વત પર બનેલા સૌથી સુંદર મંદિરોમાંથી એક છે. અહીં ભગવાન બુદ્ધની સાથે હિન્દુ દેવી-દેવતાઓની મૂર્તિઓ સ્થાપિત છે. અહીં ભગવાન બુદ્ધની વિશેષ મૂર્તિ છે. તેને અહીં ધ્યાનસ્થ અવસ્થામાં હાડપિંજર જેવા ફ્રેમમાં બનાવવામાં આવ્યો છે. ચીની પ્રવાસી હ્યુએન ત્સાંગે પણ પોતાના પ્રવાસ વર્ણનમાં આ ગુફાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. બોધગયાની મુલાકાત લેતા બૌદ્ધોએ ડુંગેશ્વરી મંદિરની મુલાકાત અવશ્ય લેવી જોઈએ. કારણ કે એવું માનવામાં આવે છે કે જ્યાં સુધી તેઓ આ મંદિરમાં નહીં આવે ત્યાં સુધી તેમની યાત્રા સફળ નહીં થાય. અહીં તમે અપાર શાંતિ અને આનંદનો અનુભવ કરશો. સિદ્ધાર્થ ડુંગેશ્વરી પહાડી પર તપસ્યા કર્યા પછી જ બોધગયા ગયો જ્યાં તેને સંપૂર્ણ જ્ઞાન મળ્યું.
ડુંગેશ્વરી પર્વતની ગુફામાં બનેલા મંદિરમાં જવા માટે સીડીઓ છે. જૂના પ્રવાસીઓ માટે અહીં પાલખીની સુવિધા સરળતાથી ઉપલબ્ધ છે. ગયામાં આવતા દેશી અને વિદેશી પર્યટકો પણ ડુંગેશ્વરી પહાડીની અવશ્ય મુલાકાત લે છે. આ મંદિરના પૂજારી ચંદન કુમાર પાંડે જણાવે છે કે આ જગ્યાને પ્રાગ બોધિ ગુફા પણ કહેવામાં આવે છે. તે બૌદ્ધ સર્કિટ સાથે હિન્દુ સર્કિટ સાથે પણ જોડાયેલું છે. તેમણે એ પણ જણાવ્યું કે પહેલા આ મંદિરનું નામ દુર્ગેશ્વરી હતું, જે પાછળથી બદલાઈ ગયું અને ડુંગેશ્વરી તરીકે ઓળખાવા લાગ્યું. અનાદિ કાળથી મા દુર્ગેશ્વરી અહીં બિરાજમાન છે. કુદરતી રીતે આ ગુફા બનેલી છે. 2500 વર્ષ પહેલા જ્યારે સિદ્ધાર્થ ગૌતમ જ્ઞાનની શોધમાં રાજગીરથી બોધગયા જઈ રહ્યા હતા. ત્યારબાદ તેણે આ ગુફામાં 6 વર્ષ સુધી તપસ્યા કરી. અહીંથી જ તેમને મધ્યમાર્ગનું જ્ઞાન મળ્યું. બૌદ્ધ સર્કિટમાં જોડાયા પછી, હવે દર વર્ષે હજારો બૌદ્ધ ભક્તો અહીં આવે છે. આ ગુફાને મહાકાલ ગુફા પણ કહેવામાં આવે છે. અનાદિ કાળથી અહીં મા દુર્ગેશ્વરીની મૂર્તિના કારણે હિંદુ સમુદાયના લોકો પણ નવરાત્રિ અને સાવન માસમાં અહીં ખૂબ આવે છે.
